Obraz: Uchwalenie Konstytucji 3 maja – obraz olejny namalowany przez polskiego malarza i rysownika Kazimierza Wojniakowskiego w 1806 roku, Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Uchwalenie_Konstytucji_3_maja

Poniatowski w zamian liczył na zgodę imperatorowej na reformy polityczne, a także na powiększenie liczby wojska. Wszystko to miał zatwierdzić polski sejm pod węzłem konfederacji, którego nie można było zerwać (liberum veto na nim nie obowiązywało), a decyzje podejmowano większością głosów. Rosja zgodziła się na przymierze i kontyngent konnicy. Katarzyna II wyraziła jednocześnie zgodę na sejm skonfederowany.

Zwołanie Sejmu Wielkiego

Dnia 6 października 1788 r. zebrał się w Warszawie sejm. Oczekiwania społeczeństwa związane z jego obradami były ogromne. Rozpoczął obrady od zawiązania konfederacji i wyboru marszałków: koronnego Stanisława Małachowskiego i litewskiego Kazimierza Nestora Sapiehy.   

Reformy Sejmu Wielkiego 

Jedną z pierwszych decyzji Sejmu Wielkiego było podwyższenie liczebności wojska do 100 tys. W styczniu 1789 r. zlikwidowano Radę Nieustającą, której kompetencje przejął sejm. Rada stanowiła bowiem symbol uzależnienia od Rosji, a społeczeństwo przyjęło jej obalenie z wielką aprobatą.

Aby utrzymać dużą armię, przeprowadzono ważne reformy skarbu. Wiosną 1789 r. posłowie ustanowili stały podatek, którym obłożono szlachtę i duchowieństwo. Uchwalono też lustrację królewszczyzn, które obłożono większym podatkiem. W marcu 1791 r. sejm przegłosował Ustawę o sejmikach. W kwietniu uchwalono Prawo o miastach królewskich, nawiązujące do petycji z 1789 r. Mieszczanie uzyskali prawa, które dotąd były zagwarantowane tylko dla szlachty.

Uchwalenie Konstytucji

Stanisław August i część dawnej opozycji od 1790 r. pracowali wspólnie nad określeniem nowego ustroju Rzeczypospolitej. Prace prowadzono w tajemnicy przed stronnictwem hetmańskim, zdecydowanie przeciwnym jakimkolwiek reformom. Pierwotną wersję ustawy zasadniczej opracował król, a następnie zmieniano ją w wyniku dyskusji między królem, Ignacym Potockim, Hugonem Kołłątajem i sekretarzem monarchy, Włochem Scipione Piattolim. 

Jan Matejko. Obraz: Konstytucja 3 Maja. Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Konstytucja_3_Maja_1791_roku

Gdy projekt konstytucji był gotowy, należało uzyskać dla niej poparcie większości posłów. Wiadomo było, że opozycja hetmańska będzie głosowała przeciwko zmianom. Dlatego reformatorzy ustalili, że ustawa zostanie przedstawiona sejmowi podczas ferii wielkanocnych a głosowanie nad nią odbędzie się jednego dnia, z pominięciem dyskusji nad jej poszczególnymi punktami. Konstytucję uchwalono 3 maja 1791 r.

Uchwalona konstytucja uzyskała jednak powszechną aprobatę na sejmikach w lutym 1792 r., co dowodziło bezzasadności rosyjskich zarzutów o jej nielegalności. Uchwalona „Ustawa rządowa” („rząd” – znaczyło: ustrój) stawała się odtąd najważniejszym dokumentem w państwie, regulującym jego system polityczny i społeczny.

 Podsumowanie:

• Rzeczpospolita miała stać się monarchią konstytucyjną, czyli państwem z silną pozycją króla ograniczoną zapisami konstytucji.
• Zniesiono wolną elekcję, wprowadzając monarchię dziedziczną.
• Ustalono, że po Stanisławie Auguście tron przejmie saska dynastia Wettinów.
• Władzę w państwie rozdzielano (wg monteskiuszowskiej zasady trójpodziału) na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
• Zlikwidowano liberum veto
• Organem ustawodawczym był sejm, składający się z senatu i izby poselskiej
• Władzę wykonawczą miał sprawować dziedziczny król i powoływany przez niego rząd – Straż Praw (tworzyło ją pięciu ministrów).
• Konstytucja zmieniła też pojęcie narodu. Nie utożsamiano go już tylko ze szlachtą. W konstytucji zapisano, zgodnie z ideą oświeceniową, że to „naród jest źródłem władzy”.